Meraklı gözler yok, ayıplayan, yadırgayan bakışlar da. Yaptıklarınızı hiç kimse görmüyor, duymuyor ve bilmiyor. Hatta kendiniz bile yaptıklarınızın tam olarak farkına varamıyorsunuz; kendini yargılamanın vicdan azabının olmadığı bir yer düşünün burası orası. Derinlerinizde yatan karanlık arzuların kendilerini açığa çıkarmaları için tüm koşullar sağlanmış durumda. Artık bambaşka bir insansınız. Neler yaparsınız hayal edin desem nafile, pek çoğu hayal etmesi bile yasak şeyler.
Kendinizi tanıdığınızı düşünüyorsanız, belki de bu konuda yeterince düşünmüyorsunuzdur. Bu tablo öyle gibi görünse de bilimkurgu fantezi evreni veya Black Mirror bölümü değil, kabaca ve belki az biraz da abartıyla rüyalar alemi ve bu tür şeyleri sık sık yapıyoruz. En azından Freud böyle düşünmüştü. Rüyalar gerçek hayatta doyuramadığımız ve pek çoğunun varlığını dahi kabul edemediğimiz arzularımızın doyumu için iyi bir zemin teşkil ediyordu.
Freud’un kuramından yola çıkarak rüyalarımızın istatistiklerine bakmak biraz can sıkıcı olabilir. Mesela hemcins ebeveynin ölümüne dair düşlerin karşı cins ebeveyn ölümüne dair olan düşlerden çok daha fazla görülmesi gibi.
Freud hemen her zamanki gibi büyük ölçüde bardağa boş tarafından bakmış olsa da rüya yorumunu yeni bir boyuta taşıdığı gerçeği üzerine tartışmak, psikoloji tarihi üzerine yapabileceğimiz en anlamsız tartışmalardan biri olurdu. Artısına eksisine daha sonra bakmak üzere öncelikle Freud’un bu konuda neler söylediğine bir göz atalım.
İlk önce rüyaların nasıl işlev gösterdiğine bakacağız; daha sonra rüya işleyişindeki mekanizmaları ve rüya sembolizmini ele alacağız.
Freud’da Rüyanın İşlevi
Rüya işleyişini anlayabilmek için psikanalizin bazı temel yapılarını ve varsayımlarını anlamamız gerekiyor. Konuya yabancı olanlar için anahtar noktalara kısaca değinelim.
İd: İd’in tek işlevi enerji (gerilim ve tansiyon)hemen deşarj edilmesidir. Bu mümkün olmadığında gerilim miktarını mümkün olduğunca aşağı çekmek ve olabildiğince durağan tutmaktır. İd bu şekilde refleksif olarak haz prensibine hizmet etmektedir. Akıllı olmaktan oldukça uzak olan id bir tür reflex aygıtı olarak işlev görmektedir.
Tüm gerilimler refleks hareketleriyle giderilebilseydi psikolojik gelişim olmayacaktı. Yine aynı şekilde tüm gerilimler hemen ebeveyn tarafından karşılansaydı da psikolojik gelişim yine olmayacaktı.
Birincil ve İkincil Süreçler: Algılama bir nesnenin zihinsel temsili iken hafıza imgesi ise algılamanın zihinsel bir temsilidir. Gerilimi azaltmaya yarayan bir nesnenin hafıza imgesini üretmeye yarayan sürece birincil süreç adı verilir.Birincil süreç ile gerilim deşarj edilmeye çalışılır. İd için hafıza imgesi ve algılama aynı şeydir. İd bu konuda ayrım yapamaz.
Rüyalar birincil sürece örnektir ve rüyalar gerilimi azaltmaya yöneliktir. Bu sayede bir yandan arzu tatminine hizmet ederken aynı zamanda uykununun devamlılığını sağlarlar.
Birincil süreç gerilimi tek başına gideremediği için ikincil süreç oluşmuştur. Ben’in (egonun) alanına giren ikincil süreç şimdilik konumuzun dışında kalıyor.
Rüyada Sansür
Başlangıçta da işaret ettiğimiz gibi rüyalar bastırılmış bilinçdışı arzuların kendini açığa çıkardığı ruhsal süreçler. Bastırılmış arzular kendilerini açığa çıkarabiliyor ve tatmin arayabiliyorlar çünkü kabul edilemeyen arzu ve düşünceleri bilinçten uzaklaştıran sansür süreci uyanıkken bu düşüncelerin bilince ulaşmasına izin vermezken uyku esnasında sansür gevşiyor. Evet sansür gevşiyor ancak tamamen ortadan kalkmıyor. Bu yüzden de arzular doğrudan ve açık olarak değil dolaylı, sembolik ve örtük olarak doyuma ulaşıyorlar. İroniktir ki kişinin kendi arzularının farkında olması dahi onu ürkütecektir. Rüyada bu olsaydı, kişi endişeye kapılacak, ürkecek ve muhtemelen uyancak böylece rüya kesintiye uğrayacaktı. Ancak Freud
“Düş; uykunun bozguncusu değil, bekçisidir,”
demişti. Yani Freud’a göre rüyanın önemli bir işlevi uykunun devamlılığını sağlamaktı.
Rüya işleyişinde yer alan mekanizmalar bu süreçin çift yönlü olarak işleyişini sağlar. Rüyayı yorumlamak rüya içeriğini oluşturan rüya fonksiyonunu tersini alıyoruz.
Rüya Sürecinde Rol Oynayan Mekanizmalar
Yoğunlaştırma: Rüyanın bir öğesinin tek bir karşılığı, yorumu olmak zorunda değildir. Aksine çoğunlukla rüyanın bir öğesi birden fazla çağrışım zinciri içerisinde yer alarak birden fazla anlam, imge, düşünce vs.yi temsil eder. Bir çok anlamın rüyada tek bir öğeye yüklenmesine yoğunlaştırma diyoruz.
Yer Değiştirme: Rüya sürecinde sansürün tamamen ortadan kalkmadığını daha önce söylemiştik. Rüyanın asıl içeriğinin ya da başka deyişle önemli öğelerinin yerine rüya merkezine görece önemsiz farklı öğelerin, olayların yerleştirilmesine yer değiştirme diyoruz. Böylece arzu doyumuna hizmet eden asıl içerik rüyanın dikkat odağı olan merkezinden uzaklaştırılarak sansür bariyerlerden daha kolay geçebiliyor.
Şekillendirme: Rüya ağırlık olarak görsel içerikli bir sembol sistemidir. Düşünceler, arzular vs. büyük çoğunlukla görsel imgelere dönüştürülerek rüya içerisinde temsil edilir. Rüya içeriklerinin görsel imgelere dönüştürülmesi işlevine şekillendirme diyoruz.
İkincil İşleme: Düş içeriğinin anlaşılabilir ve kendi içerisinde tutarlı bir halde senaryolaştırılmasına ikincil işleme diyoruz. İkincil işleme, rüya sürecinde de içeriği belli ölçüde organize ederek kısmen anlamlı görünen bir akış sağlar. Ancak rüya içeriği yine de oldukça dağınık bir yapıdadır. Rüyayı hatırlamaya çalışırken ve onu anlatırken ikincil işleme daha da aktif bir şekilde rol oynamaya devam eder. Yani rüyayı hatırlama sürecinde onu organize etmeye ve senaryolaştırmaya devam ederiz. Bu süreç rüyayı aslından bir miktar saptırsa da bu sapma da rüya yorumu açısından anlamlıdır çünkü düşün gerçek yapısı çoğunlukla ancak bu süreç sonrasında anlaşılabilir hale gelir.
Dramatizasyon: Rüyalarda dramatizasyon, bilinçaltının isteklerini, korkularını, endişelerini ve çatışmalarını sembolik bir şekilde ifade etmek için rüya sahnelerinin veya olaylarının dramatik bir şekilde sunulması anlamına gelir. Freud’a göre, rüyalarda dramatizasyon, rüyanın görsel ve duygusal olarak etkileyici olmasını sağlayarak, bilinçaltındaki çatışmaları ve duygusal içerikleri ifade etme ve işleme sürecini destekler.
Rüyanın Gizil ve Açık İçeriği
Rüyada sansür tamamen ortadan kalkmıyor dedik. Rüya mekanizmaları rüyaların kişiyi rahatsız etmeden, ürkütmeden işlemesini ve bir yandan da arzuları tatmin etmesini sağlıyordu. Elbette bu durum doğal bir sonucu var: rüyada gerçekte yaşanan ile görülen arasında bir ikilik söz konusu. Rüyanın görünürdeki ve genellikle anlamsız duran şekline rüyanın açık içeriği derken açık içerik tarafından perdelenmiş olan rüyanın ‘gerçek’ içeriğine ise rüyanın gizil içeriği diyoruz. Rüyanın gizil içeriği ile açık içerik bir birine sıkı sıkıya bağlıdır; gizil içeriğe rüyanın açık içeriğinden yola çıkılarak, rüya görenin çağrışımları izlenilerek ulaşılır. Freudyen rüya analizinde, rüyanın açık içeriğinden yola çıkılarak rüyanın gizil içeriğine ulaşmamaya çalışıyoruz.
Psikanalitik Rüya Sembolizmi
Psikanalitik anlamda sembolizmden ve bilhassa rüya sembolizminden bahsederken bilinçdışı id içerikleri ile bilinçli bir takım söz veya nesne imgesi arasındaki bağlantıya vurgu yapıyoruz. Bu bağlantılar ses, şekil, görüntü benzerliğinden kaynaklanan çoğu insan için ortak bağlantılar olabileceği gibi kişinin kişisel geçmiş öyküsünde bir vesile ile oluşturduğu bağlantılar da olabilir. Bazı sembollerin kişisel bazılarının kültürel bazılarınınsa hemen hemen evrensel olduğu söylenebilir.
Aşağıdaki semboller her zaman değilse de çoğunlukla aşağıdaki anlamlara karşılık gelir:
Düzgün yüzeyli ev –> Erkek bedeni
Balkonlu ve çıkıntılı ev –> Kadın bedeni
Kral ve Kralice –> Anne ve baba
Kellik, diş çekimi –> iğdiş edilme
Uzayabilir nesneler ( şemsiye, yılan, kravat vs) –> erkek cinsel organı
Kapalı yerler (kutular, fırınlar, küçük odalar, mağaralar, torbalar) –> kadın cinsel organı
Merdiven kullanmak, ata binmek araba kullanmak, köprü geçmek –> cinsel ilişki
Yıkanmak –> Doğum
Bir yolculuğa başlamak –> Ölüm
Kalabalık içinde çıplak kalmak –> Dikkat çekme isteği
Uçmak –> takdir edilme isteği
Düşmek –> kabul görmüş ve güvenli bir döneme/duruma dönme arzusu
